آهن مهم تر از طلاست

كم‌خوني و كمبود آهن

بدن ما نياز به آهن دارد تا هموگلوبين بسازد؛ پس اگر به اندازه كافي آهن در اختيار نداشته باشد، توليد هموگلوبين در بدن محدود مي‌شود و اين مسأله روي توليد سلول‌هاي قرمز خوني اثر مي‌گذارد. كاهش ميزان هموگلوبين و در نتيجه كاهش توليد سلول‌هاي قرمز خوني را كم‌خوني مي‌نامند. از آنجا كه سلول‌هاي قرمز خوني بايد اكسيژن را به تمام بدن برسانند، كم‌خوني باعث مي‌گردد اكسيژن به اندازه كافي به تمام نقاط بدن نرسد و عملكرد آنها دچار اختلال شود.

كمبود آهن، اغلب در اثر جذب ناكافي آهن رخ مي‌دهد و مهم‌ترين علت كم‌خوني كودكان نيز همين است. اين كم‌خوني طي چند سال گذشته در كشورهاي بزرگ و پيشرفته تا حدودي برطرف شده است، اما هنوز در بسياري از كشورها كودكان بسياري به اين وضعيت دچارند. كمبود آهن به طور ناگهاني و اتفاقي پيش نمي‌آيد. گاهي اوقات آهن بدن بسيار كم است، اما آهن سلول‌هاي قرمز خوني هنوز كاهش نيافته است. اگر كمبود آهن بدن جبران نشود، اين عارضه گسترش يافته و به كمبود آهن سلول‌هاي قرمز خوني نيز منجر مي‌گردد. در اين حالت گفته مي‌شود كه فرد كم‌خوني كمبود (فقر) آهن دارد.

علت كم‌خوني فقر آهن چيست؟
اين عارضه مي‌تواند در اثر عوامل مختلفي ايجاد شود؛ مثل: 

كمبود آهن در برنامه غذايي 

جذب نامناسب آهن توسط بدن  

از دست دادن مداوم خون (اين مورد در ميان زنان در دوران قاعدگي شايع است)

رشد سريع بدن. 

كمبود آهن در برنامه غذايي در نوزادان، كودكان نوپا و كودكاني بالغ‌تر منجر به كم‌خوني كمبود آهن مي‌شود. كودكاني كه به ميزان كافي غذاهاي سرشار از آهن نمي‌خورند، بيشتر در معرض اين خطر هستند. در اين مورد قدرت و استطاعت مالي نقش تعيين‌كننده‌اي دارد. كمبود آهن باعث مي‌شود تا بدن سرب بيشتري را جذب كند و افزايش سرب در بدن موجب نوعي مسموميت در كودكان مي‌شود (بخصوص كودكاني كه در خانه‌هاي قديمي زندگي مي‌كنند).

كمبود آهن و مسموميت با سرب ممكن است موجب بيماري شديد كودك شود و برخي مشكلات رفتاري و يادگيري را در او ايجاد كند. در طول دوران طفوليت و بزرگسالي، بدن همواره به آهن كافي نياز دارد؛ اما كودكاني كه به يكباره رشد مي‌كنند و قد مي‌كشند، بيشتر از بزرگسالان در معرض خطر كمبود آهن و كم‌خوني هستند؛ زيرا رشد بيشتر نياز به مواد مغذي بيشتري دارد. نوزاداني كه قبل از 12 ماهگي به جاي شير مادر از شير گاوي تغذيه مي‌كنند نيز در معرض كم‌خوني هستند؛ زيرا شير گاو آهن كمي دارد و براي رشد نوزاد كافي نيست. شير جذب آهن را كاهش مي‌دهد و مي‌تواند در روده‌ها ايجاد حساسيت نمايد و حتي در برخي موارد منجر به خونريزي خفيف شود. كاهش تدريجي خون به دليل خونريزي خفيف روده‌ها كه از مدفوع خارج مي‌شود و همچنين جذب پايين آهن موجب كمبود آهن و كم‌خوني كودك مي‌گردد.

خطرات بيشتر
وزن بسيار كم به هنگام تولد و تولد زودهنگام نيز ممكن است در اثر كمبود آهن و كم‌خوني باشد. كودكان 3-1 ساله نيز در معرض كم‌خوني و كمبود آهن هستند. آنها از غذاهاي پرآهن تغذيه نمي‌كنند و احتمالا شيرگاوي زيادي مي‌خورند و به همين ترتيب آهن بيشتري از دست مي‌دهند. در نخستين مرحله از بلوغ، وقتي كه بدن بيشترين رشد خود را دارد، پسرها بيشتر در معرض كمبود آهن قرار مي‌گيرند؛ ولي پس از بلوغ، دختران بيشتر دچار كم‌خوني و فقر آهن مي‌شوند؛ زيرا همان مقدار آهن جزئي ذخيره شده در بدنشان را به دليل قاعدگي‌هاي ماهانه از دست مي‌دهند. بيشتر دخترها علي‌رغم اين مسأله باز هم در برنامه غذايي‌شان آهن كمي را مي‌گنجانند.

علائم
اغلب كودكاني كه دچار كمبود آهن مي‌شود، هيچ علامتي ندارند؛ زيرا ذخيره آهن بدن آهسته آهسته تمام مي‌شود. وقتي كه كم خوني بيشتر شد، برخي علائم زير در كودك بروز مي‌كند:
خستگي زياد و ضعف شديد  رنگ پريدگي  افزايش ضربان قلب و يا صداي اضافي قلب  حساسيت و زودرنجي  كاهش اشتها   سرگيجه
در چنين حالتي ممكن است فردي كه دچار كمبود آهن و كم‌خوني شده است، گاه هوس خوردن برخي غذاهاي خاص را كند و يا اينكه ميل به خوردن برخي چيزها كه اصلاً خوردني نيستند داشته باشد؛ مثل گچ، خاك و خرده چوب كه به اين حالت «پيكا» مي‌گويند و فقط در اثر كمبود آهن ايجاد مي‌شود.

تشخيص

فقر آهن خيلي سريع، قبل از آنكه آزمايش‌هاي لازم انجام گيرد، مشخص مي‌شود. احساس خستگي زياد و كاهش اشتها از علائم اوليه آن است. با مراجعه به پزشك، يكي از آزمايش‌هاي زير براي تشخيص درخواست مي‌شود:
آزمايش خون كامل (CBC): اين آزمايش ميزان كاهش هموگلوبين را نشان داده و اطلاعاتي در مورد اندازه سلول‌هاي خوني مي‌دهد؛ زيرا كاهش هموگلوبين باعث كوچك‌تر شدن سلول‌هاي خوني مي‌گردد. 

آزمايش رتيكلو سايت كه ميزان توليد سلول‌هاي خوني نابالغ را اندازه مي‌گيرد. در كمبود آهن و كم‌خوني اين سلول‌ها در مغز استخوان به كندي توليد مي‌شوند و زمان بيشتري طول مي‌كشد تا به اندازه طبيعي برسند.  آهن آب خون كه به طور مستقيم ميزان آهن خون را اندازه مي‌گيرد. 

فريتين آب خون كه ميزان آهن ذخيره شده در بدن را نشان مي‌دهد، ابتدايي‌ترين روش براي تشخيص كم‌خوني و كمبود آهن است. به احتمال زياد، پزشك انجام يك آزمايش مدفوع را نيز ضروري مي‌داند تا مشخص شود از مدفوع خون دفع مي‌شود يا خير. اين خون شايد اصلا مشخص نباشد، ولي در آزمايش مدفوع مشخص مي‌شود؛ به اين ترتيب كه از يك كاغذ مخصوص استفاده مي‌گردد و اگر كاغذ تغيير رنگ بدهد، معلوم مي‌شود در مدفوع فرد خون وجود دارد.

مراقبت از كودك
تأثير كمبود آهن بستگي به مدت و شدت كم‌خوني دارد. اگر اين مشكل درمان نشود، ممكن است برخي مشكلات يادگيري و رفتاري را به همراه داشته باشد. اين مسأله گاه برگشت‌ناپذير است و با مكمل‌هاي آهن نيز برطرف نخواهد شد. در اغلب موارد مي‌توان از كم‌خوني و كمبود آهن جلوگيري كرد:
نوزادان كمتر از يكسال بايد فقط شير بنوشند و ميزان خاصي از مكمل آهن مخصوص نوزادان را مصرف كنند. شروع خوردن غذاهاي جامد از شش ماهگي است و مي‌توان از غذاهاي آهن‌دار استفاده كرد.
كودكان زير دو سال نبايد روزانه بيشتر از 24 اُنس شير جذب كنند. (هر اُنس 31 گرم است)؛ زيرا همانطور كه گفته شد، شير جذب آهن را دچار مشكل مي‌كند. نوشيدن شير زياد همچنين اشتهاي كودك را براي خوردن غذاهاي آهن‌دار از بين مي‌برد و موجب برخي اختلالات گوارشي مي‌شود.
بهترين منابع تأمين كننده آهن، غلات هستند. كودكان زير دو سال بهتر است از غلات بيشتر استفاده كنند.
غذاهاي متنوعي كه حاوي آهن هستند و مي‌توانيد به كودك خود بدهيد، شامل: گوشت نرم‌شده، زرده تخم‌مرغ، براكلي، اسفناج، نخودفرنگي، لوبياها، كشمش و تمام غلات است.
به اندازه كافي سبزيجات به كودك خود بدهيد، ولي گوشت را فراموش نكنيد؛ زيرا آهن موجود در گوشت بسيار سريع‌تر جذب مي‌شود.
تغذيه مناسب كه آهن كافي در برداشته باشد، براي كودكان بسيار ضروري است. داشتن عادات خوب غذا خوردن (به خصوص اگر از سنين كم شروع شود) از بروز مشكلاتي مانند كم‌خوني و كمبود آهن جلوگيري مي‌كند.

درمان كم‌خوني فقر آهن
از آنجا كه اين عارضه بيشتر در افرادي ديده مي‌شود كه در برنامه غذايي‌شان آهن كمتري وجود دارد، تغيير در برنامه غذايي مي‌تواند كمبود آهن بدن را جبران كند، اما فقط اين كافي نخواهد بود و مصرف مولتي ويتامين‌هاي آهن‌دار نيز ضروري است. اما در مورد كودكان، مصرف نوع ديگري از مكمل‌هاي آهن به صورت روزانه توصيه مي‌شود تا ذخيره آهن خون‌شان بالاتر رود. هيچگاه به كودك خود مكمل قوي آهن ندهيد (به خصوص اگر در اين مورد با پزشك مشورت نكرده‌ايد). جذب آهن زياد باعث مسموميت‌هاي شديد در كودكان مي‌شود. با شكم خالي آهن سريع‌تر و بهتر جذب مي‌شود؛ در غير اين صورت ممكن است موجب آشفتگي دروني فرد شود.

كودكاني كه با مصرف مكمل‌هاي آهن دچار مشكلات گوارشي مي‌شوند، بايد مكمل موردنظر را با مقدار كمي غذا ميل كنند. مكمل آهن را همراه با شير به كودك ندهيد، زيرا در جذب آن ايجاد اختلال مي‌كند. ويتامين C جذب آهن را افزايش مي‌دهد، پس بهتر است مواد سرشار از ويتامين C را در برنامه غذايي‌اش افزايش دهيد. پس از يك ماه مصرف مكمل آهن، يك بار ديگر بايد آزمايش خون بدهيد تا ميزان هموگلوبين خون شما مشخص شود. شايد ديگر نيازي به مصرف مكمل آهن نباشد؛ اما اگر لازم باشد، شش ماه ديگر مصرف مكمل آهن را ادامه دهيد و بعد دوباره آزمايش خون بدهيد.

نوشته: فرزانه کاظمی